adat istiadat jawa

*ADAT ISTIADAT JAWA*

Mitoni, pepuji mring wiji dadi

Ma­sa­ra­kat Ja­wa tan­sah ora uwal sa­ka ta­ta­ca­ra adat tra­dhi­si. Apa ma­neh kang ge­ga­yut­an ka­ro sang­kan pa­ra­ning ma­nung­sa. Wi­wit ma­nung­sa ana nje­ro kan­dhu­tan ngan­ti ma­nung­sa su­rut ing ka­se­ban ja­ti, tan­sah di­iring kan­thi adat tra­dhi­si kang di­ge­lar ing wa­yah ter­tan­tu.

De­ne ta­ta­ca­ra lan upa­ca­ra tra­dhi­si kang di­ge­lar na­li­ka sa­wi­ji­ning wa­ni­ta la­gi ngan­dhut du­we pa­nga­jab su­pa­ya ibu lan anak utawa wiji dadi kang di­kan­dhut tan­sah wi­lu­jeng nir sam­bi­ka­la. Pa­nga­jab li­ya­ne, ba­yi kang di­lai­ra­ke mbe­su­ke bi­sa an­tuk ka­beg­jan uri­pe.

Ma­ne­ka ta­ta­ca­ra di­la­ko­ni na­li­ka kan­dhu­tan wi­wit umur te­lung sa­si ana wi­lu­je­ngan ut­awa se­la­me­tan ni­gang wu­la­ni, pe­tang sa­si, li­mang sa­si, enem sa­si, pi­tung sa­si kang di­se­but mi­to­ni, sar­ta sang­ang sa­si kang di­se­but pro­cot­an.

Mi­tu­rut Pra­se­tyo Adi Wis­nu Wi­bo­wo, dho­sen Sas­tra Dae­rah FSSR UNS So­lo, kang­go nja­ga su­pa­ya ja­bang ba­yi bi­sa sla­met na­li­ka ing kan­dhu­tan ngan­ti wan­ci­ne lair, wong Ja­wa nglek­sa­na­ka­ke ma­ne­ka war­na wi­lu­je­ngan. Ma­ne­ka upa­ca­ra tra­dhi­si lum­rah di­la­ko­ni jro­ning cak­ra mang­gi­ling­an uripe ma­nung­sa Ja­wa na­li­ka wa­ni­ta la­gi ngan­dhut wi­wit umur kan­dhu­tan se­sa­si ngan­ti sang­ang sa­si.

“De­ne na­li­ka umur kan­dhu­tan wus ngan­cik pi­tung sa­si, di­ada­ni upa­ca­ra sla­me­tan kang di­se­but mi­to­ni ut­awa ting­ke­ban. Mi­to­ni iki di­la­ko­ni de­ning wong Ja­wa mli­gi­ne na­li­ka wa­ni­ta la­gi ngan­dhut kang ka­pis­an ut­awa mbo­bot tem­be­an,” ujare Pra­se­tyo, ing an­dhar­ane jro­ning sa­wi­ji­ning pi­rem­bu­gan ing FSSR, sa­we­ta­ra wek­tu ka­pung­kur.

Uba­ram­pe

Upa­ca­ra mi­to­ni ut­awa wi­lu­je­ngan pi­tung wu­lan­an iki lum­ra­he ngang­go uba­ram­pe kang di­se­dhi­ya­ni de­ning ku­la­war­ga wa­ni­ta kang nem­be ngan­dhut. Uba­ram­pe sla­me­tan nglim­pu­ti se­kul ja­ngan­an, je­nang ab­rit, je­nang ba­ro-ba­ro, ja­jan pa­sar lan sri­yat­an kang gi­na­we sa­ka wi­jen, dhe­le, ka­cang kang ka­gang­sa ing gen­dhis. Sa­li­ya­ne iku uga ceng­ka­ruk tim­bal, pe­nyon, pring sa­dha­pur lan tum­peng rob­yong kang aru­pa tum­peng di­cem­plung­ake ing ce­thing, di­we­ne­hi iwak ke­bo lan en­dhog god­hog, ge­reh, kru­puk. Uba­ram­pe li­ya­ne awu­jud ja­ngan­an men­tah ka­ya­ta lom­bok, te­rong, ja­ngan­an lan sa­we­ta­ra ji­nis kem­bang-kem­bang­an. Tum­peng ja­ngan­an di­ga­we ca­cah pi­tu di­jang­ke­pi pi­tung iji apem con­thong.

Jro­ning upa­ca­ra mi­to­ni iku uga ana ta­ta­ca­ra gan­tos pe­ngang­gen ngan­tos ka­ping pi­tu kang sa­ban­ju­re di­se­but ting­ke­ban. Nut Se­rat Ta­ta­ca­ra ang­git­ane Ki Pad­ma­su­sas­tra, upa­ca­ra ting­ke­ban iki di­lek­sa­na­ka­ke na­li­ka tang­gal gan­jil tan­pa ngli­wa­ti pur­na­ma (sa­du­ru­nge tang­gal 15, upam­ane tang­gal 3, 5, 7, 9, 11, 13 lan 15). “Upa­ca­ra mi­to­ni ut­awa ting­ke­ban di­ada­ni ja­lar­an nu­rut ka­pre­ca­ya­ne wong Ja­wa, ba­yi ing kan­dhu­tan na­li­ka umur pi­tung wu­lan wis di­pa­ringi nya­wa de­ning Pa­nge­ran. De­ne ri­tu­al ba­ku jro­ning upa­ca­ra mi­to­ni ya­ku­wi si­ram­an lan gan­ti bu­sa­na ngan­ti ka­ping pi­tu,” ujare Pra­se­tyo. 

Ta­ta ca­ra si­ram­an

Ta­ta car­ane si­ram­an, ing pa­pan kang wus di­ten­to­ka­ke di­ce­pa­ka­ke jem­bang­an wa­dhah ba­nyu kang wus di­we­ne­hi kem­bang se­tam­an. Ba­nyu kang wus di­we­ne­hi kem­bang se­tam­an ku­wi di­ang­go si­ram­an wa­ni­ta kang la­gi ngan­dhut.

Upa­ca­ra si­ram­an dhe­we di­lek­sa­na­ka­ke wan­ci jam 11.00 WIB amar­ga di­pra­ca­ya pa­ra hap­sa­ri uga tu­mu­run sa­ka ka­yang­an sap­re­lu arep adus. De­ne kang mim­pin si­ram­an ya­ku­wi dhu­kun, de­ne kang nyi­ram wa­ni­ta kang ngan­dhut yai­ku pa­ra pi­ni­se­puh put­ri kang ca­ca­he pi­tu ut­awa sang­ang wong. Cid­huk ba­nyu kang di­ang­go ku­du sa­ka ba­thok ut­awa si­wur.

“Sa­du­ru­nge si­ram­an, wa­ni­ta kang ngan­dhut di­lu­lur lu­wih dhi­sik ngang­go gle­pung be­ras man­ca­war­na di­cam­pur ma­ngir, pan­dhan wa­ngi kang wus di­ra­jang lem­but lan god­hong ke­mu­ning kang wus di­pi­pis. Nang­ing uga ana sum­ber li­ya kang nye­bu­ta­ke pi­ran­ti kang di­gu­na­ka­ke ngre­si­ki ca­ca­he pi­tung ru­pa ya­ku­wi we­dhak agal, se­dheng lan lem­but, ma­ngir, sin­dhu, lu­lur lan asem,” ja­re­ne Pra­se­tyo.

Pa­pan kang­go lung­gu­he wa­ni­ta kang la­gi ngan­dhut iku aru­pa dhing­klik ci­lik kang di­lam­bari god­hong apa-apa, sa­li­ya­ne itu uga god­hong klu­wih, ka­ra, ma­ja, dha­dhap se­rep, alang-alang, kla­sa men­dhong, dhing­klik uga di­lam­bari ka­in war­na-war­na, con­to­ne sin­dur, ja­rit kan­thi mo­tif yu­yu se­kan­dhang.

Pa­dus­an kak­ro­bong ut­awa di­tu­tup ngang­go ka­in ja­rit mo­tif rang­ra­ngan ut­awa cin­dhe. Pa­dus­an iki ana ing la­tar si­sih ki­wa ut­awa te­ngen omah kan­thi la­wang nga­dhep nget­an. Kro­bong di­ri­as ngang­go tu­wuh­an jang­kep aru­pa pi­sang, te­bu lan ceng­kir ga­dhing.

Ceng­kir

Ing Se­rat Ta­ta­ca­ra ang­git­ane Ki Pad­ma­su­sas­tra ka­se­bu­ta­ke, ram­pung si­ram­an ban­jur gan­ti ka­in pa­sat­an lan di­ube­di let­rek ut­awa ka­in ja­rit kang log­ro sar­ta di­ang­go­ni sa­buk sa­ka god­hong te­bu tu­lak. Sa­ka nje­ro let­rek ku­wi pi­ni­se­puh ngle­bok­a­ke tro­pong ing nje­ro ja­rit lan nyeb­lok­ake. Sa­ban­ju­re sa­buk mau di­po­tong ngang­go ke­ris. Sa­wu­se ped­hot, bo­jo­ne wa­ni­ta kang la­gi ngan­dhut iku dia­kon lunga tan­pa pa­mit. Be­ba­reng­an ka­ro ku­wi ibu Mara­tu­wa mban­ting en­dhog pi­tik men­tah lan ba­pa­ke me­cah ceng­kir ga­dhing kang wus di­gam­bari Ka­ma­ja­ya-Ka­ma­ra­tih, Ja­na­ka-Su­ba­dra, ut­awa Pan­ji lan Can­dra Ki­ra­na, ban­jur di­si­gar da­di lo­ro. Na­li­ka me­cah ceng­kir di­re­wa­ngi ba­pak kan­dhu­nge wa­ni­ta kang la­gi ngan­dhut ku­wi.

Wa­ni­ta kang ngan­dhut ban­jur di­iring mle­bu omah lan nga­deg ing nga­rep pe­ta­nen. Ing pa­pan ku­wi wus di­ce­pa­ka­ke sin­jang lan kem­ben ca­cah pi­tu. Sa­te­ru­se pa­ra pi­ni­se­puh ngang­go­ka­ke ja­rit iku mba­ka si­ji. Ram­pung ngang­go si­ji ban­jur di­ucu­li, ban­jur di­ang­go­ka­ke ma­neh li­ya­ne. Ngo­no te­rus ngan­ti ka­ping enem lan pa­ra pi­ni­se­puh mes­thi ngo­mong du­rung pa­tut. Kang pung­kas­an, pa­ra pi­ni­se­puh ngang­go­ka­ke ja­rik trun­tum kem­ben mo­tif ba­ngo­tu­lak. Be­ba­reng­an ka­ro ku­wi, pa­ra pi­ni­se­puh pa­dha ngo­mong wis pa­tut.

“Wa­yah weng­ine uga di­ba­bar wa­yang­an kan­thi la­kon ke­la­ir­an, con­to­ne Ga­thut­ka­ca lair. Sing du­we omah nye­dhi­ya­ni pa­su­gat­an kang­go dha­lang lan ni­ya­ga. Kang­go dha­lang di­we­ne­hi ram­pa­dan ka­ping pin­dho, aru­pa se­kul am­beng, 10 pi­ring iwak lan 10 pi­ring pa­ngan­an,” tan­dhe­se Pra­se­tyo. –

Nyai Ting­kep

Mi­to­ni kang wi­ji­ne sa­ka tem­bung pi­tu, ka­le­bu tra­dhi­si me­nge­ti pi­tung sa­si umure kan­dhut­an tu­mrap pa­wes­tri kang nem­be ngan­dheg se­pi­san­an. Tra­di­si mau nut pus­ta­ka ku­na, wis ana wi­wit udak­ara abad VIII (831 M) yai­ku ana­ne Ne­ga­ra Ke­dhi­ri kang di­as­ta sa­wi­ji­ning na­ren­dra ham­beg pa­ra­ma­r­ta je­ju­luk Pra­bu Ja­ya­pu­ru­sa. Asal usu­le ana tra­dhi­si mi­to­ni ka­wi­wit­an sa­ka ana­ne pras­ta­wa pis­owan­an agung ing Ne­ga­ra Ke­di­ri. Ing an­tar­ane pa­ra-pa­ra kang pa­dha so­wan, ana sa­we­neh­ing pa­wong­an la­nang wa­don nde­rek so­wan tan­pa ka­tim­bal­an, ar­ane Sa­di­yo lan Nyai Ting­kep. So­wa­ne ka­wu­la lo­ro mau ngge­ret ka­wi­ga­te­ne Sang Pra­bu, nu­li ka­tim­bal­an ma­ju apa sing da­di wi­ga­ti­ne. Sak wi­se ne­pung­ake je­ne­nge, pa­wong­an mau mun­juk atur, ku­ma­wani so­wan tan­pa ka­tim­bal­an awit abot-abo­te arep nyu­wun ber­kah pe­nges­tu­ne Sang Pra­bu ge­ga­yut­an ka­ro bo­jo­ne kang na­li­ka iku la­gi ngan­dheg wo­lung wu­lan.

Di­atu­ra­ke me­na­wa wis ngla­ko­ni ngan­dheg ngan­ti sang­ang am­bal­an, sa­ben-sa­ben lair, ba­yi ter­tam­tu ti­lar do­nya. Mu­la ngan­dheg kang iki ku­ma­wani so­wan Sang Pra­bu ba­kal nyu­wun ber­kah pe­nges­tu amrih mbe­su­ke lair kan­thi sla­met. Sang Pra­bu re­na ba­nget peng­ga­li­he, nu­li pa­ring dha­wuh Nyai Ting­kep su­pa­ya ny­ra­nani nde­donga mring Kang Ma­ha Ka­wa­sa, kan­thi si­ram ja­mas nggu­na­ka­ke Tir­ta Nar­ma­da, yai­ku ba­nyu sa­ka tem­pur­an ka­li. Ing ka­lo­dha­ngan iku Sang Pra­bu uga ndha­wu­ha­ke ka­wu­la­ne su­pa­ya ni­ru, ja­mas­an Tir­ta Nar­ma­da na­li­ka ngla­ko­ni ngan­dheg se­pi­san­an umur pi­tung sa­si, wu­sa­na run tu­mu­run tra­dhi­si mau di­lek­sa­na­ni wong Ja­wa ngan­ti tu­me­ka ja­man sai­ki.

Aneh­ing ka­han­an, ing ti­ti­wan­ci te­me­ka le­ke ja­bang ba­yi, ba­yi kang di­lai­ra­ke Nyai Ting­kep ajeg kem­bar. Wu­sa­na ana­ke Sa­di­yo lan Nyai Ting­kep ca­cah 26. Mu­la ban­jur ka­pa­ri­ngan pe­pa­ra­ban Nyai Bra­yut. Lan ke­ka­ro­ne ka­tim­bal­an da­di ab­di da­lem ing je­ro Ka­ra­ton Ke­dhi­ri.

Se­sa­ji

Awit sa­ka iku mi­to­ni uga as­ring di­se­but Ting­ke­pan nut ja­man ke­la­ko­ne te­tep di­da­de­ka­ke tra­dhi­si run tu­mu­run mung­gu­hing wong Ja­wa. Awit ngi­dak ja­man Ma­ta­ram Is­lam, tra­dhi­si Ting­ke­pan mau sang­sa­ya di­sem­pur­na­ka­ke, ba­ba­gan sim­bol do­nga/se­sa­ji lan wu­jud dong­ane. Wi­wit ja­man Sul­tan Agung Ha­nyo­kro­ku­su­ma, pe­nge­tan wong nggar­bi­ni ora nge­mu­nga­ke umur pi­tung sa­si.

Wi­wit ngan­dheg umur se­sa­si, wis di­pe­nge­ti. Se­je­ne ub­aram­pe wi­lu­je­ngan kom­plit, uga ka­se­dhi­ya­ka­ke je­nang be­ning, bu­bur be­ras en­cer, nan­dha­ka­ke la­mun ja­nin wek­tu isih umur se­sa­si isih awu­jud tir­ta.

Sa­si ka­lo­ro ka­se­dhi­ya­ni je­nang sung­sum ju­ruh nggam­ba­ra­ke ja­nin na­li­ka iku isih ujud ge­tih lan to­ya-ka­ma. Sa­si ka­te­lu, ka­se­dhi­ya­ni se­ga pu­nar di­wa­dha­hi ta­kir. Sa­si ka­pat wi­lu­je­ngan ka­kan­then ku­pat lan ja­ngan gu­dheg. Sa­si ka­li­ma ana se­ga me­ga­na, yai­ku se­ga tum­peng ngang­go sam­bel pa­rut­an kla­pa. Ing ke­ne nggam­ba­ra­ke la­mun ja­nin ing umur li­mang sa­si wus awu­jud (ga­na) lan ka­pan­jing­an suk­ma/roh. Sa­si ka­nem, di­se­dhiya­ni apem con­thong (apem di­ku­kus, di­wa­dha­hi con­thong sa­ka god­hong nang­ka). Nggam­ba­ra­ke ja­nin wis wi­wit pe­pak ba­lung da­gin­ge. Sa­si ka­pi­tu, se­je­ne tum­peng jang­kep lan sa­yur­an pi­tung pon­thang di­reng­ga jan­ur ku­ning lan ma­ne­ka se­sa­ji sing ba­ku­ne se­sa­ji-se­sa­ji mau mi­nang­ka sim­bul do­nga pa­nga­jab ma­rang Gus­ti Kang Ma­ha Ka­wa­sa. Ana­ne ceng­kir ga­dhing sing di­en­tha gam­bar Ka­ma­ja­ya lan De­wi Ra­tih, pa­nga­jab la­mun la­hir la­nang ba­gus ka­ya Be­tha­ra Ka­ma­ja­ya la­mun mijil put­ri su­lis­tya ing war­na ka­ya De­wi Ra­tih. –